مسعود بُربُر، روزنامه قانون- حوضچه و نهری عظیم که هزاران سال پیش با دست کندهاند و از همه سو، آبشارها، تونلها و آسیابهایی در آن آب میریزد. گنجشکها و پرستوهایی هم بر آسمانش این سو و آن سو میپرند وکمی آن طرفتر کارون جاودانه روان است.اینجا شوشتر است. شهر سازههای آبی.
سازههای آبی تاریخی شوشتر مجموعهای به هم پیوسته از پلها، بندها، آسیابها، آبشارها، کانالها و تونلهای عظیم هدایت آب هستند که در ارتباط با یکدیگر کار میکنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهرهگیری بیشتر از آب ساخته شدهاند. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ باستانشناس فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است.
اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا میآورد. تونلهای سهگانه آب را به مجموعه هدایت میکنند و به کانالهای متعددی تقسیم میشوند که پس از گرداندن چرخ آسیابها، آب بهصورت آبشارهایی به محوطهای حوضچه مانند سرازیر میشود. یکی از ویژگیهای بسیار بارز مجموعه آسیابها و آبشارها مجاورت آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. این محوطه علاوه بر استفادههای صنعتی، در روزهای کم آبی نیز، آب مورد نیاز ساکنین را تأمین میکرد. یک ویژگی بسیار زیبا و منحصر به فرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوهای خاص به آن میبخشد این است که آب حاصل از پساب آسیابها بهصورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطهای حوضچه مانند میریزد که منظرهای چشم نواز و دلانگیز را در مقابل دیدگان هر بیننده بهوجود میآورد. همچنین در محوطه پشت بند که محل آبگیری سه تونل معروف سه کوره، دهانه شهر و بلیتی است نیز چشم انداز زیبایی به چشم میخورد.
علاوه بر موارد ذکر شده، برخی پیچیدگیهایی که در طراحی تونلهای آبرسانی وجود دارد، جهت بهرهبرداری غیر از مصارفی همچون آبیاری اراضی بوده است. تونلهای سهگانه در پشت پل بند گرگر، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به حرکت در آوردن پرههای آسیاب برعهده داشتهاند. رودخانه گرگر مربوط به دوره هخامنشی است و در شمال شهر شوشتر، در محل بند میزان از شاخه اصلی رودخانه کارون جدا شده و در روستای بندقیر در جنوب شوشتر مجددا به رود کارون می پیوندد. گرگر کاملاً بهصورت دست کند است و احداث آن را به اردشیر بابکان، شاهنشاه ساسانی نسبت دادهاند اما مطالعات باستانشناسی این تاریخ را عقبتر برده است. قدیمی ترین آثار شناخته شده در شوشتر مربوط به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ بوده است. این شهر در دوره ایلامی به دلیل نزدیکی به معبد چغازنبیل از اعتبار ویژهای برخوردار بوده و دردوره هخامنشی مزداریون و سازههای آبی آن پایه ریزی شدند. شوشتر در دوره اشکانیان پایتخت حاکمان محلی خوزستان بوده و در زمان ساسانیان یکی از مراکز مهم خوزستان به شمار میرفته است.
تجدید بنای شوشتر را به اردشیر بابکان نسبت میدهند و در این دوره است که شوشتر به صورت جزیرهای میان آبها قرار گرفته و معماری گسترده آبی به صورت کانالها، پل بندها و آسیابها در گوشه وکنار آن شکل گرفتند. پس از او به روایت تاریخ در زمان شاپور ساسانی، آبادانی شوشتر به پایان رسید و این شهر درخشان ترین دوره تاریخی حیات خود را گذرانده و با تجهیز تاسیسات آبیاری، کشاورزی در این شهر رونق فراوان گرفت.
قلعه سلاسل شوشتر دژی است بسیار بزرگ که دارای حیاطهای مفصل و متعدد و سربازخانهها و طویلهها و حمامها و شبستانها و برجها و باغچهها و قورخانه و نقاره خانه و حرم خانه و آشپزخانه و قاپیهای متعدد و حوضهای بزرگ و حصار و خندق بودهاست. اکنون تمامی عمارتهای آن تخریب شدهاند و جز اتاقهای زیر زمینی، شوادانها و تونلهای داریون چیزی از آن نماندهاست. متون تاریخی از وجود آن در زمان هخامنشیان حکایت میکنند و قلعه تا حدود ۵۰ سال پیش آباد بودهاست. این قلعه بهجز نقش دفاعی که از شهر شوشتر داشته، مرکز کنترل نهر داریون و همچنین محل استقرار والی خوزستان بوده است. باوجود تخریب قسمت عمده این قلعه، بخشهای باقیمانده چشمگیر و بسیار دیدنی هستند. مادام ژان دیولافوآ باستانشناس اعزامی دولت فرانسه در سال ۱۸۸۱م درباره قلعه میگوید: «قلعه سلاسل اقامتگاه رسمی والی خوزستان است، و در روی کوهی که مانند فلات کوچکی است قرار دارد. در پای این کوه هم یکی از شعب کارون که شطیط نام دارد عبور میکند، و ساختمانها و استحکاماتی که از عهد ساسانیان باقی ماندهاند آن را از طرف شهر قابل دفاع میسازند.»
در تابستان ۸۷ مجموعه سازههای آبی شوشتر مشتمل بر بند میزان، آسیابهای آبی، قلعه سلاسل، بند گرگر، بند خاک، پل بند شادوران، بند برج عیار، پل لشکر، بند ماهی باران، بند شرابدار و میل مناره کلاه فرنگی در فهرست آثار جهانی یونسکو به عنوان دهمین اثر از ایران به ثبت رسید.
مسجد جامع، بافت تاریخی، دخمههای زرتشتی، چشمه سوزنگر، بازار سنتی و بیشه زارهای موجود در جزایر و سواحل رودخانههای کارون و دز از دیگر دیدنیهای این منطقهاند.
همه اینها شوشتر را به یک مقصد گردشگری شگفتانگیز بدل کردهاند. همین موضوع باعث شده تا تورهای بسیاری به ویژه در زمستان و فصلهای خنک سال از همه سو روانه خوزستان و این شهر تاریخی آن شوند.